Podróż ku zrozumieniu kobiecej seksualności przypomina wędrówkę przez złożony, górski krajobraz, gdzie każda ścieżka jest wyjątkowa, a szczyt można osiągnąć wieloma drogami. Przez lata nasza mapa tego terenu była uproszczona i jednowymiarowa, nie oddając prawdziwej złożoności kobiecych doświadczeń.

Od linearnej ścieżki do cyklicznego szlaku

Tradycyjne badania prowadzone przez Mastersa i Johnson, obejmujące obserwację 10 000 cykli reakcji seksualnych, zaowocowały czterostopniowym modelem: podniecenie, plateau, orgazm i odprężenie. Model ten, choć przełomowy, był krytykowany za nadmierne uproszczenie i linearność, szczególnie w odniesieniu do kobiet. Ten schemat dobrze opisywał męską fizjologię, ale pomijał istotne różnice w doświadczeniu kobiet. Dopiero w 2001 roku kanadyjska psychiatra Rosemary Basson opracowała cykliczny model, który wierniej odzwierciedla dynamikę kobiecego rozbudzenia i który odchodzi od linearnego, biologicznie zdeterminowanego spojrzenia na rzecz bardziej złożonego ujęcia uwzględniającego emocjonalną i relacyjną naturę kobiecej seksualności.

Model linearny zakłada prostą sekwencję kroków: zaczyna się od pożądania, przechodzi przez pobudzenie, prowadzi do orgazmu i kończy się fazą rozluźnienia. Każdy etap następuje po poprzednim w określonej kolejności, z wyraźnym początkiem i końcem. W przeciwieństwie do tego, model cykliczny nie ma wyraźnego początku ani końca. Poszczególne elementy wzajemnie się napędzają i wzmacniają, można wejść w cykl w różnych miejscach, a satysfakcja z jednego doświadczenia wpływa na motywację do kolejnych. Elementy emocjonalne, fizyczne i relacyjne przeplatają się, a doświadczenia z poprzednich cykli kształtują obecne.

Różnica między gotowością a podnieceniem

Aby zrozumieć złożoność kobiecej seksualności, trzeba dostrzec różnicę między dwoma kluczowymi pojęciami. W literaturze pożądanie oznacza stan psychiczny, czyli gotowość do współżycia seksualnego, podczas gdy podniecenie to stan fizjologiczny. Ponieważ termin pożądanie bywa mylący (kojarzy się z silnym, natarczywym rozbudzeniem), używamy alternatywnych określeń: motywacja seksualna, gotowość seksualna czy zainteresowanie seksualne. Odnoszą się one do psychicznej otwartości na podjęcie aktywności seksualnej, która może wyrazić się w pragnieniu bliskości cielesnej czy intymności.

Gotowość seksualna może prowadzić do podniecenia, ale równie dobrze może pojawić się dopiero w trakcie narastającego podniecenia. Możliwe są również sytuacje, gdy podniecenie pojawia się bez gotowości seksualnej, albo gdy gotowość nie przekształca się w podniecenie.

Podniecenie oznacza stan fizjologiczny związany z reakcją organizmu na bodźce seksualne. U kobiet pojawia się najczęściej jako odpowiedź na stymulację sensoryczną i emocjonalną. Przykładowo, dotyk może początkowo wzbudzić jedynie gotowość seksualną, a stać się pobudzającym bodźcem seksualnym dopiero wtedy, gdy wywoła fizjologiczną reakcję: zwiększony przepływ krwi do narządów płciowych, nawilżenie pochwy, zwiększone napięcie mięśni czy większą wrażliwość na dotyk.

Motywacje współżycia

Motywacje kobiet do podjęcia aktywności seksualnej są niezwykle zróżnicowane. Badania wykazały aż 237 unikalnych powodów podejmowania współżycia. Co ciekawe, według Basson, większość kobiet angażuje się w aktywność seksualną nie z powodu spontanicznego podniecenia, ale z przyczyn pozaseksualnych.

Pozaseksualne motywacje obejmują: potrzebę czułości, emocjonalną gratyfikację płynącą z bliskości i intymności, uznanie dla współmałżonka, chęć potwierdzenia własnej atrakcyjności, potrzebę wzmocnienia więzi, redukcję stresu lub poprawę nastroju. Mogą również wynikać z obawy przed odrzuceniem, poczucia winy z powodu rzadkich kontaktów seksualnych czy chęci uniknięcia negatywnych konsekwencji odmowy.

Motywacje dzielą się na pozytywne (przyjemność, intymność) i negatywne (zapobieganie czemuś, na przykład rozpadowi związku). Te drugie, związane z lękiem, utrudniają rozwój satysfakcjonującego życia seksualnego i osłabiają więź między małżonkami.

Spontaniczność i reaktywność

Kobieca seksualność charakteryzuje się bardziej reaktywnym niż spontanicznym modelem gotowości seksualnej i podniecenia. Oznacza to, że kobiety częściej doświadczają gotowości i pobudzenia w odpowiedzi na odbierane bodźce (emocjonalną bliskość, romantyczną atmosferę, stymulację miejsc erogennych) niż na skutek spontanicznej potrzeby.

Spontaniczne podniecenie występuje głównie u młodych kobiet, osób zakochanych w początkowej fazie związku lub po dłuższym okresie abstynencji seksualnej. W takich przypadkach kobiety, podobnie jak mężczyźni, mogą fantazjować seksualnie, aktywnie dążyć do kontaktu czy zaspokajać się samodzielnie.

Natomiast kobiety w długotrwałych związkach rzadziej doświadczają spontanicznej gotowości seksualnej, a tym bardziej spontanicznego podniecenia motywującego do aktywności seksualnej. Współczesne badania potwierdzają, że około 30-40 procent kobiet w długotrwałych związkach doświadcza przede wszystkim responsywnego pragnienia, a nie spontanicznego. Częściej pojawia się u nich gotowość reaktywna – w odpowiedzi na zachowanie współmałżonka (bycie miłym, życzliwym, adorującym), poprzez dotyk, pieszczoty czy pocałunki. Ta reaktywność tłumaczy, dlaczego to zazwyczaj mężczyźni inicjują współżycie.

Anna i Marek byli małżeństwem od siedmiu lat. Początkowo ich życie intymne pełne było spontaniczności – oboje dążyli do bliskości z podobną intensywnością. Z czasem Anna zauważyła, że rzadziej odczuwa spontaniczną chęć na seks, mimo że nadal kochała męża i ceniła bliskość fizyczną. Kiedy Anna i Marek kładą się spać, ona rzadko odczuwa spontaniczne podniecenie. Jednak gdy mąż przytula ją czule, a ona pozwala sobie na obecność w tej bliskości, stopniowo budzi się w niej pragnienie większej intymności. Dopiero gdy zrozumiała, że jej gotowość seksualna ma charakter reaktywny, zaczęła świadomie pielęgnować momenty intymności. Odkryła, że jej pożądanie rozbudza się w odpowiedzi na czułość, spokojne wieczory spędzone na rozmowach i bliskość emocjonalną, która poprzedzała fizyczną.

Neutralność seksualna – początek wyprawy

Odkrycie neutralności seksualnej jako powszechnego stanu kobiet zrewolucjonizowało rozumienie kobiecej seksualności. Punktem wyjścia do współżycia seksualnego nie jest ani gotowość seksualna, ani podniecenie, ale właśnie neutralność seksualna. Kobieta na co dzień zwykle nie myśli o seksie z ukochaną osobą. Nie odczuwa potrzeby zaspokojenia seksualnego, ale pragnie miłości, szacunku, bliskości cielesnej i intymności. Tych potrzeb nie należy utożsamiać z gotowością seksualną i pobudzeniem.

Wcześniej neutralność seksualną błędnie interpretowano jako problem, brak miłości czy oznakę oziębłości wymagającej terapii. Tymczasem jest to naturalny stan, z którego kobieta może być wybudzona poprzez odpowiednią stymulację. Jeśli kobieta doświadcza pozytywnych bodźców i czuje się komfortowo psychicznie, może pojawić się ochota na kontynuację – robi się przyjemnie, więc chcę więcej. To zasadnicza różnica w stosunku do typowo męskiego myślenia: chcę seksu, więc zaczynam aktywność. Wiele kobiet nigdy nie doświadcza spontanicznego pragnienia współżycia, ale jego brak nie przeszkadza im w czerpaniu radości z seksu. Często przeżycie intymności musi poprzedzić pragnienie seksu, a gotowość do współżycia pojawia się dopiero po wystąpieniu fizjologicznego podniecenia.

To fundamentalne zrozumienie zmienia perspektywę na kobiecą seksualność. Brak spontanicznego podniecenia nie oznacza braku zainteresowania czy problemów w relacji. Wiele kobiet po prostu funkcjonuje inaczej – ich podniecenie rodzi się responsywnie, jako odpowiedź na stymulację i kontekst emocjonalny, a nie poprzedza intymność. Model Basson pomaga kobietom zrozumieć własną seksualność bez poczucia, że coś z nimi jest nie tak. Wiele żon doświadcza ulgi, gdy dowiaduje się, że ich sposób funkcjonowania jest normalny i naturalny, choć odmienny od męskiego wzorca. To zrozumienie pozwala im świadomie angażować się w intymność, nie oczekując od siebie spontanicznego pragnienia jako warunku wstępnego.

Cykliczna natura kobiecej seksualności

Model Basson ma charakter cykliczny, nie linearny. Kobieta zaczyna od neutralności seksualnej, następnie świadomie angażuje się w intymność motywowana potrzebami relacyjnymi lub emocjonalnymi. W odpowiedzi na stymulację seksualną i odpowiednie bodźce emocjonalne pojawia się podniecenie responsywne. To podniecenie może prowadzić do spontanicznego pragnienia, choć nie jest to konieczne dla satysfakcjonującego doświadczenia. Kluczowym elementem jest tutaj świadoma uważność i otwartość na bodźce seksualne.

Satysfakcja seksualna w tym modelu nie zależy wyłącznie od osiągnięcia orgazmu. Wiele kobiet opisuje swoje doświadczenie jako spełnione, gdy czują się emocjonalnie połączone z małżonkiem, pożądane, bezpieczne i docenione. Orgazm może być częścią tego doświadczenia, ale nie jest jego jedynym miernikiem seksu. Pozytywne doświadczenie intymności wzmacnia więź emocjonalną i zwiększa prawdopodobieństwo, że kobieta będzie otwarta na bliskość w przyszłości – zamyka się w ten sposób pozytywny cykl.

Ewa często czuje zmęczenie po dniu pełnym obowiązków. Gdy mąż proponuje bliskość, początkowo myśli tylko o śnie. Jednak decyduje się dać sobie szansę na wspólny czas. W miarę jak małżonek czule ją dotyka i rozmawia z nią, jej ciało i umysł stopniowo przechodzą w stan większej otwartości. Doświadczenie tej bliskości pogłębia ich relację, choć nie zawsze kończy się w ten sam sposób.

Orgazm – szczyt czy jeden z etapów podróży?

Kolejnym ważnym elementem kobiecej seksualności jest orgazm, charakteryzujący się intensywnymi skurczami mięśni i uczuciem przyjemności. Każda kobieta doświadcza go na swój własny sposób, a niektóre potrzebują więcej czasu i stymulacji, by go osiągnąć. Współczesna wiedza uznaje, że kobieta może przeżywać pełną satysfakcję seksualną ze współżycia również bez orgazmu. Jest to istotna zmiana w podejściu do kobiecej seksualności – wcześniej uważano, że udany stosunek seksualny powinien zawsze kończyć się orgazmem, a jego brak oznaczał niepowodzenie.

Orgazm męski charakteryzuje się gwałtownym wzrostem napięcia i ejakulacją, po czym następuje szybki spadek podniecenia. Orgazm kobiecy może mieć bardziej złożoną strukturę – intensywność doznania narasta stopniowo, osiąga szczyt, a następnie powoli opada, często w postaci kilku mniejszych fal przyjemności. Z psychologicznego punktu widzenia, kobiety często opisują swoje doświadczenia orgazmu jako bardziej holistyczne, obejmujące całe ciało, podczas gdy mężczyźni koncentrują się na doznaniach zlokalizowanych głównie w genitaliach.

Odprężenie – cel wędrówki

Dla wielu kobiet najważniejszym elementem doświadczenia seksualnego jest stan odprężenia i relaksu. Ten stan charakteryzuje się powolnym powrotem do stanu sprzed podniecenia, przynosząc głębokie ukojenie.

W modelu cyklicznym gotowość seksualna, podniecenie i orgazm nie pojawiają się w kolejności, która jest przewidywalna. Kobieta w trakcie jednego współżycia może doświadczać orgazmu bez wcześniejszego podniecenia, podczas innego może odczuwać najpierw gotowość seksualną a potem podniecenie bez orgazmu, a w jeszcze innym najpierw odczuwać podniecenie, a dopiero potem gotowość seksualną, z orgazmem lub bez orgazmu. Ta różnorodność doświadczeń sprawia, że model cykliczny, przypominający wędrówkę po spiralnym szlaku, lepiej oddaje rzeczywistość kobiecej seksualności niż linearny model od punktu A do punktu B.

Ważnym aspektem tego modelu jest również uznanie, że kobiety mogą doświadczać obu typów pragnienia – zarówno spontanicznego, jak i responsywnego – w różnych okresach życia lub nawet w różnych dniach cyklu. Seksualność nie jest sztywna, ale płynna i zmienna, co wymaga od małżonków elastyczności i wzajemnej komunikacji.

Kontekst emocjonalny – warunki na szlaku

Kobiety często potrzebują poczucia bliskości, bezpieczeństwa i więzi emocjonalnej z kochaną osobą, aby rozbudzić swoją gotowość seksualną. Pożądanie nie jest u nich wyłącznie fizyczną reakcją na bodźce, jak często bywa u mężczyzn. Dlatego tak ważny jest kontekst, w którym odbywa się zbliżenie. Związek oparty na zaufaniu, więzi emocjonalnej i wzajemnym szacunku znacznie bardziej sprzyja reakcji seksualnej niż relacja w kryzysie, pełna niechęci i konfliktów. Również stan psychiczny kobiety ma kluczowe znaczenie – jeśli czuje się spokojna, pewna siebie i bezpieczna, będzie bardziej skłonna do podniecenia i pragnienia seksu niż gdy jest niespokojna, czuje się nieatrakcyjna lub zagrożona.

Istotnym elementem modelu Basson jest uznanie roli kontekstu psychologicznego i relacyjnego. Kobieca seksualność jest głęboko powiązana z jakością relacji małżeńskiej, poczuciem bezpieczeństwa emocjonalnego, poziomem stresu życiowego i obrazem własnego ciała. Jeśli kobieta czuje się niedoceniona, przeciążona obowiązkami domowymi czy niepewna w relacji, jej zdolność do responsywnego podniecenia może być znacząco ograniczona.

Podczas wieczoru Monika i Piotr przeżywali napięcie związane z trudną sytuacją finansową. Czuli emocjonalny dystans, który wydawał się nie do pokonania. Piotr, chcąc się zbliżyć do żony, zaproponował seks, ale spotkał się z odmową. Nie rozumiał, że dla Moniki kontekst emocjonalny był kluczowy dla jej gotowości seksualnej. Dopiero gdy po szczerej rozmowie odbudowali poczucie bliskości i bezpieczeństwa, Monika odkryła, że jej pożądanie powraca. Zrozumieli, że emocjonalna więź jest fundamentem, na którym buduje się ich fizyczna bliskość.

Model ten wymaga od obu małżonków zrozumienia, że kobieca gotowość do intymności nie zawsze manifestuje się jako oczywiste fizyczne podniecenie. Wymaga czasu, odpowiedniej atmosfery, poczucia bezpieczeństwa i często dłuższego okresu zbliżania się, który nie jest jedynie grą wstępną przed właściwym aktem, ale integralną częścią kobiecego doświadczenia seksualności.

Praktyczne znaczenie modelu Basson

Dla męża zrozumienie tego modelu może być rewolucyjne. Zamiast interpretować brak spontanicznego entuzjazmu jako odrzucenie, może on dostrzec, że jego żona potrzebuje innej ścieżki do podniecenia. Może to oznaczać większą uwagę na budowanie emocjonalnej bliskości na co dzień, troską o to, by żona nie czuła się przytłoczona obowiązkami, wyrażanie uznania i czułości poza sypialnią.

Piotr zauważył, że gdy pomaga żonie przy dzieciach wieczorem i razem spędzają chwilę spokojnie rozmawiając po położeniu ich spać, Maria jest o wiele bardziej otwarta na bliskość. Nie dzieje się to, bo zasłużył na nagrodę, ale dlatego, że żona czuje się widziana, wspierana i może przejść z trybu zarządzania domem do obecności z mężem.

Praktyczne zastosowanie modelu Basson w małżeństwie oznacza kilka rzeczy. Po pierwsze, potrzebę otwartej rozmowy o tym, jak każde z małżonków doświadcza podniecenia i pragnienia. Po drugie, zrozumienie, że inicjowanie bliskości może wyglądać różnie i niekoniecznie musi być bezpośrednie. To oznacza, że odpowiedzią na pytanie czy masz ochotę może być szczere nie wiem jeszcze, które nie jest odmową, ale wyrazem potrzeby czasu i kontekstu do rozwinięcia się responsywności. Po trzecie, dbanie o kontekst emocjonalny i relacyjny na co dzień, nie tylko w momentach poszukiwania intymności.

Zofia nauczyła się mówić mężowi: Nie czuję teraz podniecenia, ale jestem otwarta na bliskość z tobą. Tomasz zrozumiał to jako zaproszenie, nie jako odmowę, i dostosował swoje tempo, dając żonie przestrzeń na rozwinięcie responsywności.

W drodze ku satysfakcji

Model Basson wskazuje, że dla kobiet samo podniecenie może dostarczać wystarczającej satysfakcji seksualnej, nawet bez orgazmu. Satysfakcja ta prowadzi do pragnienia powtórzenia doświadczenia w przyszłości. Z drugiej strony, niesatysfakcjonujące, nieprzyjemne lub traumatyczne doświadczenia seksualne zmniejszają zainteresowanie seksem i motywację do jego podejmowania.

W więzi małżeńskiej, która tworzy się poprzez cielesność, męskość i kobiecość, ten cykliczny proces ma szczególne znaczenie. W więzi obejmującej duchowe, psychiczne i biologiczne elementy człowieczeństwa działa Duch Święty. Budowanie autentycznej bliskości, w której ukrywa się obecność Boga, jest procesem głęboko zakorzenionym w ciele. Kobieca seksualność, w całej swojej złożoności i tajemnicy, jest niezwykłym darem, który wzbogaca doświadczenie miłości małżeńskiej. Jej cykliczność, wrażliwość na kontekst, zdolność do całościowego zaangażowania – te cechy czynią ją niepowtarzalnym sposobem wyrażania i przeżywania miłości. Wraz z rozwojem więzi małżeńskiej ten dar może rozwinąć się w pełni, przynosząc owoce nie tylko w postaci fizycznej przyjemności, ale przede wszystkim w postaci głębokiej, osobowej relacji, która odzwierciedla miłość samego Boga.

W czasie aktu seksualnego kobieta i mężczyzna powołani są do wzajemnego odkrywania siebie, do uczenia się języka drugiej osoby, do tworzenia więzi, w której każde z nich może wyrazić swoją najgłębszą prawdę. Dla mężczyzny oznacza to wejście w tajemnicę kobiecości z szacunkiem i czułością, z gotowością do wsłuchiwania się w jej niepowtarzalny rytm. Dla kobiety oznacza to odwagę wyrażania swoich potrzeb, pragnień i granic, a także akceptację własnej natury w jej złożoności i zmienności. W tej wzajemnej akceptacji i szacunku dla odmienności buduje się więź, w której może rozwijać się prawdziwa intymność, obejmująca wszystkie wymiary osoby.

Model Basson integruje biologiczne, psychologiczne i relacyjne aspekty kobiecej seksualności w sposób, który szanuje jej złożoność. Nie traktuje kobiety jako defektywnego mężczyzny, ale uznaje odmienność jej doświadczenia jako równie wartościową i naturalną. To holistyczne podejście uwzględnia wzajemne oddziaływanie hormonów, emocji, myśli, jakości relacji i kontekstu życiowego w kształtowaniu kobiecego przeżywania seksualności.

Maria i Jan, małżeństwo z trzydziestoletnim stażem, wspominali, jak długą drogę przeszli w swoim wzajemnym zrozumieniu. Jan początkowo postrzegał seksualność jako sferę głównie fizyczną, podczas gdy dla Marii była ona nierozerwalnie związana z emocjonalną i duchową bliskością. Przez lata uczyli się nawzajem swoich języków miłości – Jan odkrywał, jak głęboko potrzeby emocjonalne i duchowe wpływają na fizyczny wymiar bliskości, a Maria uczyła się doceniać bezpośredniość i prostotę fizycznego wyrażania miłości. Ta wzajemna nauka nie była łatwa – wymagała cierpliwości, pokory i gotowości do przekraczania własnych schematów myślenia. Jednak z każdym rokiem ich miłość stawała się głębsza i pełniejsza, obejmując wszystkie wymiary ich człowieczeństwa.

opr.KK