Podstawy anatomii i fizjologii płodności (czyli: Gdzie się dzieje akcja naszego serialu?)
Renata: Nie możemy ze względu na objętość zamieścić tu odpowiednich schematów. Dlatego zainteresowanych odsyłamy do zakładki Fizjologia cyklu na stronie dla użytkowników metody Rötzera, a bardzo dociekliwych do, opublikowanego w 3. Zeszycie naukowym INER, opracowania lekarza ginekologa, Elżbiety Siwiak, instruktora INER-Polska.
Gdy zastanawiałam się w jaki sposób wywiązać się z zapowiedzianego tematu, przypomniała mi się historia o tym jak nasza , wtedy 3-letnia córka huśtała się obok wnuczka sąsiada. Chłopczyk, który chciał jakoś zacząć rozmowę, zagadnął ją: „Jestem ze strzelca, a ty?”
Ona kompletnie nie wiedziała o co mu chodzi, ale po chwili milczenia odpowiedziała: „A ja z plemnika i jajeczka.” Dlatego spróbujemy opowiedzieć historię o początku życia każdego z nas.
Twoje życie nie zaczęło się dziś, ani w momencie, do którego sięgasz pamięcią. Nie zaczęło się też w chwili urodzenia. Jeśli się uczciwie zastanowisz, to pewnie nie znajdziesz żadnego innego początku swojego życia niż moment połączenia plemnika taty z komórką jajową mamy. Czyli najpierw byli oni i ich płodność, o potem z połączenia ich komórek rozrodczych powstałeś właśnie Ty. A skąd się wziął i jak powstał ten konkretny plemnik? A skąd to jajeczko?
Piotr: Zacznijmy od plemnika, bo to mniej skomplikowane.
Plemniki powstają w jądrach, umieszczonych w worku mosznowym, a więc tak trochę na zewnątrz ciała (do spermatogenezy potrzebna jest temperatura około 34 stopnie. Gdy robi sie za ciepło cały proces może zostać zaburzony). Pełen cykl spermatogenezy u człowieka trwa 72-74 dni.
Plemniki uwolnione z jądra nie są jeszcze w pełni funkcjonalne. Aby uzyskać pełną dojrzałość i sprawność, plemniki muszą znaleźć się w najądrzu.
Okres przebywania plemników w najądrzu nie jest stały i wynosi 2-12 dni. Gotowe plemniki czekają w kolejce w pojedynczym, wąskim, krętym i długim na kilka metrów przewodzie najądrza na zabranie się podczas wytrysku w podróż swojego życia.
W momencie podniecenia seksualnego zwieracz pęcherza automatycznie zamyka jego ujście, uniemożliwiając dostanie się moczu do cewki moczowej. Następnie do cewki moczowej z dwu gruczołów opuszkowo-cewkowych (dawna nazwa: gruczoły Cowpera) trafia przejrzysta wydzielina (preejakulat), która oczyszcza cewkę moczową, zapewniając przed wytryskiem przyjazny dla plemników odczyn zasadowy (mocz ma odczyn kwaśny). W czasie wytrysku, który dla plemników jest ekspresową jazdą z najądrzy przez nasieniowody i cewkę moczową (nasieniowody mają długość 30-40 cm, cewka moczowa 15-20 cm, plemnik tylko około 50 mikronów), do nasienia dodawana jest płynna, zasadowa wydzielina prostaty i fruktoza z pęcherzyków nasiennych, która jest pierwszym paliwem dla plemników.
Po wytrysku dalsze losy plemników zależą od tego do jakiego środowiska trafią. W kwaśnym środowisku pochwy (pałeczki kwasu mlekowego obniżają pH nawet poniżej 4) plemniki giną bardzo szybko (nawet w ciągu 20-30 minut), a w obecności zasadowego śluzu szyjki macicy (pH do 8) mogą natomiast kilka dni (rekordziści nawet tydzień) poczekać na owulację. W śluzie dojrzałe plemniki przygotowywane są do dokonania zapłodnienia (kapacytacja). Są one tam także odżywiane. Glukoza zawarta w śluzie jest świetnym paliwem (lepszym niż fruktoza z pęcherzyków nasiennych), niezbędnym plemnikom na dalszą drogę w organizmie kobiety. Śluz również selekcjonuje plemniki, zatrzymując nieprawidłowe, tak by do mety dotarły najlepsze.
Renata: Teraz w miarę krótko o tym skąd się wzięła matczyna komórka jajowa, której pojawienia się z takim utęsknieniem oczekiwał ojcowski plemnik.
Wszystkie jajeczka, które są uwalniane w czasie owulacji przez całe życie kobiety, znajdowały się w pęcherzykach pierwotnych powstałych jeszcze w okresie jej życia płodowego. Dlatego, nosząc w sobie materiał genetyczny swoich przyszłych dzieci, kobieta powinna unikać czynników, mogących go uszkodzić (np. promieniowanie jonizujące). Pęcherzyki pierwotne znajdują się w dwu jajnikach, rozmieszczonych symetrycznie po prawej i lewej stronie macicy. Macica to worek mięśniowy o wnętrzu pokrytym śluzówką, o kształcie odwróconej gruszki i długości 7-9 cm). Dolny koniec macicy, czyli szyjka macicy, uchodzi do pochwy. Wewnątrz szyjki znajduje się połączony z jamą macicy kanał szyjki macicy, zawierający krypty wyścielone nabłonkiem gruczołowym. Nabłonek ten pod wpływem hormonów jajnika może produkować śluz niezbędny do przeżycia plemników. U góry macicy, od jej rogów odchodzą w kierunku jajników dwa jajowody czyli giętkie przewody o długości 14-20 cm, stopniowo rozszerzające się [największą średnicę wewnętrzną (8-9mm) ma tak zwana bańka jajowodu, gdzie najczęściej dochodzi do zapłodnienia]. Każdy jajowód zakończony jest lejkiem ze strzępkami na brzegach.
Dojrzewanie pęcherzyków pierwotnych, ich przekształcanie sie w pęcherzyki Graafa, które pękając uwalniają gotową do zapłodnienia komórkę jajową jest sterowane hormonalnie. Centrum dowodzenia znajduje się w mózgu („Miesiączka jest dowodem tego, że kobieta ma mózg.” -bardzo trafne określenie dr Elżbiety Siwiak). Stamtąd przez podwzgórze i przysadkę mózgową idą sygnały hormonalne do jajników, które w odpowiedzi wydzielają do krwi produkowane przez siebie hormony: estrogeny w fazie dojrzewania jajeczka, a po utworzeniu się ciałka żółtego w drugiej fazie cyklu progesteron i niewielkie ilości estrogenów.
Od miesiączki, której pierwszy dzień jest umownym początkiem cyklu, trwa okres niskiego poziomu hormonów jajnika. W metodzie Rötzera jest to okres niepłodności przedowulacyjnej, czyli względnej, bo można, choć to się rzadko zdarza, przeoczyć początek płodności. Indeks Pearla dla współżycia w tym okresie wynosi 0.1; 0,2 lub 0,9; zależnie od wybranej przez małżonków reguły dotyczącej prognozowania i weryfikowania niepłodności na początku cyklu. W okresie ciszy hormonalnej nie ma objawów płodności. Nisko położona (u większości kobiet), zamknięta i twarda szyjka macicy nie produkuje śluzu, a w pochwie zdrowej kobiety królują wtedy pałeczki kwasu mlekowego. Dlatego po każdorazowym stosowaniu antybiotyku panie powinny koniecznie odnowić prawidłową florę bakteryjną jelit (doustnie lakcid, trilac itp.) i pochwy (laktovaginal -dopochwowo). Uwaga: preparat, dzięki któremu pałeczki kwasu mlekowego przyjmowane doustnie mają trafić do pochwy, to zwykłe oszustwo. Między jelitami i pochwą nie ma żadnego anatomicznego połączenia. Przy zdrowej ściance jelita nie powinny przez nią przenikać żadne bakterie, ani dobre, ani złe; a przy chorej, osłabionej przenikają i jedne i drugie z równym prawdopodobieństwem.
Po kilku (czasem więcej) dniach ciszy hormonalnej na skutek oddziaływania hormonów podwzgórza i przysadki mózgowej w jajnikach następuje wzrost pęcherzyków i produkcja estrogenów, rozpoczyna się okres płodności. Rosnący pęcherzyk Graafa, w którego wnętrzu znajduje się wzgórek jajonośny z dojrzewającą komórką jajową, wydziela do krwi dominujące ilości estrogenów, hormonów, które przygotowują organizm kobiety do owulacji i ewentualnego poczęcia dziecka.
Skutki działania estrogenów w cyklu miesiączkowym to:
- otwarcie, zmięknięcie i uniesienie się szyjki macicy (podczas samodzielnego badania szyjki kobieta ma wrażenie, że pochwa jest dłuższa, a szyjka macicy trudniej osiągalna; panie z tyłozgięciem macicy mają wrażenie, że u nich szyjka się obniża)
- wydzielanie przez krypty szyjki macicy śluzu, który najpierw jest nieprzejrzysty i nierozciągliwy (białawy lub żółtawy), a potem, wraz z dalszym wzrostem poziomu estrogenów, przyłącza coraz więcej wody i staje się prawie albo całkowicie przejrzysty i rozciągliwy nawet na kilkanaście centymetrów (przypomina wtedy najczęściej białko surowego jaja kurzego)
- odbudowanie się śluzówki macicy, złuszczonej podczas miesiączki;
- rozrastanie się tkanki gruczołowej w piersiach
- narastanie nabłonka ścianek pochwy
Wysoki poziom estrogenów (szczyt estrogenowy) pobudza przysadkę mózgową do wydzielenia dużej ilości hormonu luteinizującego (pik LH), co jest sygnałem hormonalnym do pęknięcia dojrzałego pęcherzyka Graafa (co najmniej 20 mm średnicy) i uwolnienia komórki jajowej. Owulacja to najważniejszy moment w cyklu miesiączkowym. Fanfary proszę! Na uwolnioną komórkę jajową czeka już jajowód, którego strzępki w okresie owulacji prawie przylegają do jajnika. Gdy jajowód pochwyci komórkę jajową, to wsysa ją do swojego wnętrza, gdzie, jeśli w okresie płodności miało miejsce współżycie, czekają na nią plemniki. Dotarły tu one z pochwy dzięki śluzowi szyjki macicy, przez szyjkę, jamę macicy i prawie całą długość jajowodu napędzane sprawnym ruchem swoich witek. W czasie spotkania z komórką jajową plemniki działają zespołowo: otaczają ją i zmiękczają jej błonę. Wtedy do akcji wkracza nasz bohater, ojcowski plemnik, który połączy swój materiał genetyczny z tym zawartym w komórce jajowej. Musi się spieszyć, bo komórka jajowa tylko przez parę godzin jest zdolna do zapłodnienia. Tak zaczęło się życie każdego z nas, Twoje również. W momencie poczęcia zostało poprzez materiał genetyczny określone jakiego koloru będziesz miał oczy, włosy, jaki kształt nosa. Po poczęciu powstały zarodek jest biernie transportowany, przepychany skurczami jajowodu w stronę jamy macicy. Podczas wędrówki, która trwa 6-8 dni, zarodek usiłuje nawiązać pierwszy kontakt z organizmem matki, wysyłając sygnał hormonalny (HCG -gonadotropina kosmówkowa, która w większej ilości wydziela się po zagnieżdżeniu zarodka). Jest to hormonalne wołanie: „Hej, hej, mama, już jestem! Więcej progesteronu!”
Progesteron jest hormonem ciałka żółtego, które powstało na ściance (najczęściej już pękniętego) pęcherzyka Graafa. Skutkami jego wydzielania do krwi są:
- przygotowanie błony śluzowej macicy na przyjęcie zarodka
- podwyższenie podstawowej temperatury ciała przez ośrodek termoregulacji w mózgu (o 0,05-0,5 stopnia)
- zmiana śluzu szyjkowego na coraz mniej rozciągliwy i bardziej mętny, który w końcu może zaniknąć
- zamknięcie, stwardnieniem i opuszczeniem szyjki macicy (u pań z tyłozgięciem macicy szyjka się unosi)
- wzmożony rozrost tkanek gruczołu sutkowego oraz związane z nim przekrwienie, rozpulchnienie i obrzęk tkanki śródzrazikowej. Kobieta może to odczuwać w postaci nadwrażliwości, powiększenia się, napięcia i ciężkości piersi. Może też wyczuwać w piersiach guzy, które znikną, gdy spadnie poziom progesteronu.
- złuszczanie nabłonka pochwy
- blokada możliwości następnej owulacji. Jest ona 100% skuteczna po upływie doby od powstania ciałka żółtego. Dlatego tylko w ciągu 24 godzin od pierwszej owulacji, w tej samej fazie owulacyjnej możliwe jest pęknięcie innych pęcherzyków Graafa, o ile dojrzały w tym samym czasie, i uwolnienie z nich komórek jajowych. W wyniku uwolnienia i zapłodnienia kilku komórek jajowych w jednej fazie owulacyjnej poczynają się wieloraczki, dochodzi do ciąży mnogiej.
Jeśli poczęło się dziecko i zarodek po mniej więcej tygodniowej wędrówce jajowodem, dotarł do macicy, gdzie zagnieździł sie w przygotowanej dla niego śluzówce macicy, to jego hormonalne wołanie komunikatem HCG staje się bardzo natarczywe. „Wsłuchując się w ten głos”, organizm matki przestawia gospodarkę hormonalną na potrzeby dziecka. Ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe i działa przez 15-16 tygodni (tyle jest też wyższej temperatury), potem ciałko żółte zanika (temperatura spada), a jego funkcję przejmuje łożysko. Skomplikowane, ale każdy z nas to już szczęśliwie przeżył.
Jeżeli natomiast nie doszło do poczęcia i zagnieżdżenia, to po 11-17 dniach swojej działalności ciałko żółte zanika, poziom progesteronu spada i następuje miesiączka, którą Hipokrates nazwał „łzami zawiedzionej macicy”. Nie ma co jednak płakać, bo właśnie zaczyna się nowy cykl.
Autorzy:
- Renata i Piotr Zdulscy – instruktorzy INER-Polska.