Seksualność osób z niepełnosprawnością jest zagadnieniem, które niechętnie – podobnie jak w przypadku seksualności osób starszych – bywa poddawane badaniom czy refleksji. Jest to często obszar wiedzy spychany na margines.

Niepełnosprawność fizyczna

Seksualność a zdrowie według WHO: zdrowie seksualne jest integracją biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów życia ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. Seksualność jest integralną częścią osobowości. Jej pełny rozwój zależy od zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb takich jak: potrzeba intymności, bliskości, ekspresji uczuć, czułości, miłości i akceptacji.

U osób z niepełnosprawnością występują specyficzne problemy wynikające z zaburzenia procesu tworzenia się schematu ciała, somatognozji (zdolności do wyczuwania, nazywania i wskazywania części ciała oraz do rozróżniania strony lewej i prawej).

U osób po urazach, których wynikiem jest utrata czucia, problemy wiążą się z koniecznością poradzenia sobie z tą stratą i uczenia się „nowego ciała”, poszukiwania nowych sposobów jego funkcjonowania. Urazowi towarzyszą liczne zaburzenia somatyczne i odczucia fantomowe. Ich niwelowanie stanowi podstawę rehabilitacji seksualnej, bez której nie będzie możliwa pomoc typowo seksuologiczna.

Uporządkowanie kwestii związanych z obrazem ciała dotyczącym narządów płciowych jest konieczna, aby było możliwe podjęcie aktywności seksualnej przy zastosowaniu odpowiednich środków farmakologicznych i mechanicznych.

Dotyczy to również pacjentów po amputacjach, zwłaszcza jeśli dotyczą części ciała bezpośrednio związanych z aktywnością seksualną: kobiet po mastektomii, histerektomii oraz mężczyzn po orchidektomii, jak i pacjentów po urazach, u których występują zaburzenia czucia.

U osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego często dochodzi do zaniku bodźców czuciowych z okolicy narządów płciowych.

Mężczyźni po urazie powyżej poziomu jedenastego kręgu piersiowego (Th11) zazwyczaj nie mają erekcji, natomiast pacjenci po urazie poniżej Th12 są do niej zdolni.

Wzwód prącia u mężczyzny pojawia się dzięki dwóm niezależnym mechanizmom neurologicznym i nerwowym tzw. szlakiem psychogennym i odruchowym.

W przypadku kobiet z uszkodzeniem kręgosłupa funkcjonowanie seksualne nie jest tak zagrożone jak w przypadku mężczyzn. Problemem kobiet z całkowitym uszkodzeniem rdzenia kręgowego jest utrata czucia, co naraża na niebezpieczeństwo zranienia się z odleżynami włącznie. Otarcia mogą uszkadzać skórę, wobec czego po seksie konieczne może okazać się obejrzenie okolic, które mogły doznać urazu, szczególnie zaś pośladków i okolicy genitalnej. Przydatne może okazać się zastosowanie lubrykantów w celu nawilżenia pochwy. Stosowanie lubrykantów wymaga samopoznania, pewnego doświadczenia i współpracy z partnerem.

Osoby te mogą nabyć nowe umiejętności poznawania stref erogennych i nauczyć się optymalnego ich pobudzania przy stosowaniu określonej siły, kierunku oraz zmienności bodźców dotykowych. Uwrażliwianie stref erogennych bezpośrednio wiąże się z rozwijaniem pozytywnej wyobraźni seksualnej. Brak czucia nie ma wpływu na marzenia i wyobraźnię seksualną.

Potwierdzają to badania J. Moneya.

Badał on osoby, które doznawały przeżycia orgazmu we śnie: mężczyźni wykazywali większą częstotliwość marzeń dziennych i sennych, a kobiety w znacznym stopniu przewyższały mężczyzn w bogactwie fantazjowania jako sposobie intensyfikacji przyjemności seksualnej.

W literaturze seksuologicznej można się spotkać z pojęciem orgazmów fantomowych, tzn. odczuwania orgazmu przez osoby, które nie mają czucia w narządach płciowych, a są oparte na pamięci ciała o orgazmie sprzed urazu.

Samo zaistnienie niepełnosprawności nie oznacza przejścia do kategorii osób niepełnosprawnych seksualnie. Staje się to w momencie, kiedy utrata zdrowia ogranicza lub uniemożliwia udział w życiu seksualnym na tak samo satysfakcjonującym poziomie (co nie oznacza, że będzie się to odbywało tak samo) jak u osób w pełni sprawnych.

Najczęstsze problemy wynikające z perspektywy wejścia w relację seksualną:

– ból – może ulegać natężeniu poprzez negatywne myśli i emocje. „Kiedy wydatkowanie jakiejkolwiek energii wiąże się z bólem, nawet pożądanie może stać się czymś, czego najlepiej unikać.” Ciało, które stało się źródłem bólu ma na nowo dostarczać zmysłowej przyjemności. Czasem da się zaobserwować porę dnia, w której ból jest najmniejszy – wtedy należy zaplanować aktywność seksualną.

– ograniczenie mobilności – tego rodzaju ograniczenia znajdują bezpośrednie przełożenie na tę część reakcji seksualnej, która jest związana z zachowaniem seksualnym. Raczej nie wpływa na pożądanie i fantazje, podniecenie i przeżywanie orgazmu. Badania pokazują, że sfera fantazji u osób z poważnymi ograniczeniami ruchowymi jest sprzężona z płcią – kobiety wykazują o wiele lepsze przystosowanie w tym zakresie, u mężczyzn często pojawiają się blokady, ponieważ w większym stopniu niż kobiety postrzegają siebie jako osoby aktywne inicjujące seks. Konieczne jest tutaj zdobywanie pozytywnych, realnych doświadczeń seksualnych z „nowym ciałem”, które będą mogły stanowić podstawę do rozwijania wyobraźni seksualnej. Pomocna okazać się tu analiza funkcjonalna, której celem będzie przeniesienie czynności seksualnej ze sfery wymagającej ruchu do obszaru przyjemności i skupienia się na odczuciach zmysłowych. Dobór właściwych pozycji może wymagać kreatywnego i pozbawionego pruderii podejścia.

-spastyczność (szczególny rodzaj podwyższonego napięcia mięśniowego) – pojawia się „napadowo” i jest niełatwa do przewidzenia, co zazwyczaj jest przyczyna frustracji, dodatkowo wzmacnianej obecnością drugiej osoby w intymnej relacji. „Oswojenie” się ze spastycznością pozwala nie tyle unikać tej dolegliwości, ale ją wykorzystywać w sferze seksualnej, np. wielu mężczyzn z tetraplegią (porażeniem czterokończynowym), wykorzystuje spastykę w celu utrzymywania erekcji: skurcze dłoni mogą wzmacniać stymulację łechtaczki partnerki, spastyczność języka może być przydatna przy stymulacji piersi bądź w trakcie pieszczot oralnych. Również drżenie mięśniowe może stać się pomocne przy pieszczotach różnych obszarów ciała. Nauczenie się wykorzystywania spastyczności może otworzyć drogę do nietypowej, ale przyjemniej stymulacji. Wymaga to oczywiście dużej otwartości partnerów i dystansu do własnej niepełnosprawności. W rezultacie może dodatkowo spełniać funkcję więziotwórczą, ponieważ prowadzi do większej akceptacji partnerów, komfortu psychicznego i poczucia bliskości.

Pacjenci z poważnymi ograniczeniami ze strony ciała często podkreślają, że nadmierna opiekuńczość, paternalizm i traktowanie ich aseksualnie jest podstawowym problemem w procesie leczenia i rehabilitacji. „Seksualność jest często źródłem naszej największej opresji: jest ona też często przyczyną naszego największego bólu. Łatwiej jest nam mówić na temat dyskryminacji w zatrudnieniu, edukacji czy mieszkalnictwie niż mówić o naszym wykluczeniu ze sfery seksu i płodności.”

Istotne jest, aby jeszcze w czasie pobytu w szpitalu, dawać pacjentowi do zrozumienia, że jego życie seksualne jest możliwe, że może uzyskać pomoc w tym zakresie. Nowa integracja seksualności po urazach w dużym stopniu wymaga niekonwencjonalnego podejścia zarówno od specjalistów, jak i samej osoby z niepełnosprawnością, ponieważ pewne rodzaje czynności seksualnych, które są utrudnione, bądź niemożliwe do realizacji, trzeba zastępować innymi.

Niepełnosprawność intelektualna

Niepełnosprawność intelektualna czasami mylona jest z chorobą psychiczną. Jest stanem, który powstał na skutek uszkodzenia lub nieprawidłowej budowy mózgu.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie nie są kojarzone z małżeństwem, macierzyństwem czy ojcostwem i w opinii wielu ludzi nie są zdolni do pełnienia ról małżeńskich i rodzicielskich. Rzeczywiście większość osób z niepełnosprawnością intelektualną swoje dorosłe życie spędza z rodzicami lub w różnego rodzaju placówkach i nie zakłada własnych rodzin. Należy mieć jednak na uwadze fakt, że osoby z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej tworzą związki małżeńskie i wychowują dzieci. Wtedy zazwyczaj ciężar wychowania spada na ich rodziny, które często nie są w stanie udzielić im potrzebnej pomocy i wsparcia – konieczna jest stała pomoc i nadzór osób trzecich. Badania wskazują, iż osoby te mają niższy poziom doświadczenia seksualnego niż osoby z niepełnosprawnością fizyczną. Najczęstszym problemem związanym z seksualnością osób z niepełnosprawnością intelektualną jest brak edukacji seksualnej lub jej niewłaściwe prowadzenie. W efekcie zauważalne są problemy z identyfikacją potrzeby seksualnej i jej właściwą realizacją, co wpływa na pojawienie się zachowań społecznie nieakceptowanych: masturbacja w obecności innych osób, dotykanie miejsc intymnych innych osób, próby przytulania, pocałunki, podejmowanie niepożądanych prób podjęcia kontaktów seksualnych.

Ze względu na dużo mniejsze szanse na tworzenie związków w porównaniu chociażby z niepełnosprawnymi fizycznie, masturbacja staje się ich główną aktywnością seksualną.  Ma ona także pozaseksualne przyczyny: brak lub nadmiar dostarczanych bodźców, chęć zwrócenia na siebie uwagi, obniżenie wzmożonego napięcia mięśniowego.

Osoby z niepełnosprawnością są osobami seksualnymi – doświadczają pragnień i potrzeb seksualnych, tak jak ludzie w pełni zdrowi. Oczywiście realizacja potrzeb uzależniona jest w dużej mierze od wychowania oraz możliwości, jakie stwarza im środowisko, w którym przebywają. Na skutek niedostatku rzetelnej edukacji seksualnej bardzo często są one pozostawione same sobie ze swoimi wątpliwościami i problemami. Odpowiednie wsparcie i edukacja w znaczący sposób mogą poprawić jakość ich życia oraz zdrowie seksualne.

Kamil Wojciechowski –absolwent seksuologii klinicznej w Instytucie Psychologii UAM w Poznaniu i teologii (Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu). Prowadzi poradnictwo seksuologiczne. Prywatnie: mąż i ojciec czwórki dzieci.