Wychowanie seksualne bardzo opornie znajduje miejsce w codziennym nauczaniu dzieci i młodzieży. Głosy za i przeciw tej formie edukacji są równo podzielone w społeczeństwie. Jest to temat niewątpliwie trudny, chociaż chyba już nikt nie ma wątpliwości, że niezmiernie ważny i konieczny.
Tym trudniej jest mówić o problemach z dojrzewaniem płciowym, z życiem seksualnym osób z upośledzeniem umysłowym i miejscem edukacji seksualnej w nauczaniu i terapii osób niepełnosprawnych.
Dopiero niedawno zaczęły pojawiać się w publikacjach naukowych rozważania o rozwoju psychoseksualnym upośledzonych umysłowo. To, co się pisze na temat seksualizmu upośledzonych zawiera się w formie hipotez, nie jest poparte materiałem empirycznym, lecz wynika z doświadczenia i wiedzy autorów. Tabu, jakim społeczeństwo otacza problematykę seksualną, utrudnia podejmowanie badań. Ukrywa się fakty, przemilcza wstydliwe zachowania seksualne, czy jawnie wyrażane potrzeby. Rodzice, opiekunowie i sami zainteresowani nie mają z kim rozmawiać, kogo zapytać, gdy pojawią się problemy. Ważne jest uświadomienie im, że edukacja seksualna to nie tylko sprawa antykoncepcji.
Osoby z upośledzeniem umysłowym doskonale zauważają zmiany fizyczne obejmujące ich ciało, tak samo, jak ludzie pełnosprawni. Najczęściej nie potrafią tych zmian zrozumieć lub mają takie trudności w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem, że nie można im tych zmian wyjaśnić. Są również, nierzadko, pozostawiani sami sobie ze swoimi problemami. Dojrzewanie, w naturalny sposób, jak od wieków, nie daje odpowiedzi, ale przynosi nowe trudności. A zachowania seksualnego, jak każdego innego, trzeba się po prostu nauczyć.
Przez pierwsze sześć, siedem lat życia dziecka rodzice przeprowadzają diagnozę lub ratują życie swoje dziecka. Trwa walka z padaczką, nauką jedzenia, chodzenia. Rodzice często mają problemy z akceptacją niepełnosprawności swojego dziecka. Nie chcą przyjąć do wiadomości, że będzie inne… Szukają pomocy u lekarzy, bioenergoterapeutów, cudotwórców. Szukają terapii, leku, panaceum… Walczą o jak najlepsze życia dla swojego dziecka.
Zazwyczaj rodzice nie myślą o tym, żeby na tym etapie życia dziecka przygotować go do okresu dojrzewania czy zrozumienia tożsamości płciowej a pewne zasady, zważywszy na niepełnosprawność dziecka, trzeba wdrażać od najwcześniejszych lat.
Opiekunowie z placówek opiekuńczych zamkniętych, takich jak Domy Pomocy Społecznej, czy w pierwszych latach życia dziecka – po prostu Domy Dziecka, zmieniają się wielokrotnie w ciągu doby, każdy z nich ma inne podejście do swoich podopiecznych, każdy przekazuje inne wartości. Dodatkowym utrudnieniem w placówkach zamkniętych jest brak wzorców odpowiednich zachowań rodzinnych. Wszystkie czynności pielęgnacyjne są wykonywane, szczególnie u małych dzieci w sposób publiczny a nie kameralny (np. masowe wysadzanie dzieci na nocniki). Potrzeba intymności jest w takich warunkach bardzo trudna do zrealizowania, chociaż nie niemożliwa. W domach rodzinnych, gdzie dziecko jest otoczone miłością i cierpliwością również nie zawsze zabiegi pielęgnacyjne są wykonywane w sposób prawidłowy.
Ingerowanie w życie intymne drugie człowieka nie jest proste. Niezmiernie ważne jest zminimalizowanie ilości osób, które wykonują czynności pielęgnacyjne przy osobie niepełnosprawnej intelektualnie i jak najwcześniejsze usamodzielnianie dziecka. Konieczne jest jak najszybsze informowanie rodziców dzieci niepełnosprawnych intelektualnie o możliwych problemach okresu dojrzewania ich dzieci. Działalność informacyjną w tym zakresie powinny prowadzić Ośrodki Wczesnej Interwencji, stowarzyszenia, ale także pewną wiedzę powinni przekazywać rodzicom lekarze pierwszego kontaktu. Przydałby się również do tego porządny program edukacyjny. Nie ulega wątpliwości, że pewna forma edukacji seksualnej osób z upośledzeniem umysłowym jest konieczna i niezbędna. I wbrew pozorom trudność tej edukacji nie będzie polegać na braku odpowiednich technik, programów, w przekazywaniu tej wiedzy, zdolny i zaangażowany pedagog specjalny powinien sobie z tym poradzić. Zdobycie zaufania, autorytetu, będzie podstawą w nawiązaniu rozmów o seksualności człowieka z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i ich rodzicami. Najczęściej, bowiem osoba z głębszym upośledzeniem umysłowym będzie biernie uczestniczyć w działaniach podejmowanych przez rodziców czy opiekunów. Cały ciężar odpowiedzialności za zachowania seksualne dzieci spadnie na rodziców i opiekunów.
Program terapeutyczny powinien obejmować samokontrolę zachowania, naukę uczuć, interakcje z otoczeniem, nabycie podstawowych umiejętności samoobsługi, naukę potrzeby intymności. Najbardziej optymalnym rozwiązaniem byłoby prowadzenie równoczesnej edukacji z tego zakresu zarówno w domu jak i w placówce terapeutycznej, czy opiekuńczej. Wiele działań musi zostać podjętych zanim wystąpią zachowania niepożądane.
Konsekwentne przestrzeganie, przez rodziców czy opiekunów małych dzieci, zasad rządzącymi zachowaniami seksualnymi, takimi jak:
• załatwianie się tylko w ubikacji, chłopcy załatwiają się na siedząco (również mocz),
• rozbieranie się tylko w miejscach wyznaczonych (łazienka, sypialnia), dotykanie intymnych miejsc ciała tylko w prywatności,
• zawsze zamykanie drzwi do łazienki, toalety,
• pukanie do drzwi zamkniętych,
• nawyk chodzenia po domu i na zewnątrz w ubraniu,
• dbałość o odrobaczanie małych dzieci, szczególnie tych przebywających w placówkach opieki różnego rodzaju, co może wyeliminować podrażnianie odbytu, cewki moczowej a co za tym idzie zbyt wczesne zainteresowanie się narządami płciowymi może w przyszłości wyeliminować lub znacznie ograniczyć takie zachowania seksualne jak – masturbacja publiczna, obnażanie się publiczne, czy dotykanie siebie, innych w niewłaściwy sposób.
Powyższe reguły uczy się poprzez ciągłe powtórzenia, modelowanie zachowań, nagradzanie prawidłowych zachowań. Trzeba pamiętać, że będzie to proces wychowawczy długofalowy i systematyczny. Może się tak zdarzyć, że pewne zachowania u osób z głębszym upośledzeniem będą musiały być pod stałą kontrolą, lub systematycznie korygowane. Duże znaczenie w powodzeniu terapii będzie miał stopień upośledzenia, umiejętność komunikacji werbalnej bądź niewerbalnej, środowisko, w którym niepełnosprawny przebywa a także aspekt religijny.
Cały proces wychowawczy, terapeutyczny ma za zadanie ułatwić osobom niepełnosprawnym intelektualnie zaistnieć w życiu społecznym. Zostać zaakceptowanym, usamodzielnić się i jak najpełniej zintegrować. Trzeba, więc zrobić wszystko, aby akceptacja społeczna obejmowała również sferę seksualną osób z upośledzeniem umysłowym. Program taki musi być również odpowiednio modyfikowany wraz z rozwojem fizycznym i intelektualnym dziecka. Można to uczynić przede wszystkim poprzez jak najwcześniejsze stymulowanie rozwoju społecznego i emocjonalnego osób z upośledzeniem umysłowym stosując w programach terapeutycznych i edukacyjnych elementy wychowania seksualnego.
Niezbędne i konieczne jest uświadamianie rodzicom małych dzieci, ich opiekunom, jak ważne jest szybkie usamodzielnianie i uspołecznianie ich dzieci, wypracowanie odpowiednich modeli zachowań oraz to, że edukacja seksualna jest ważnym elementem terapii osób niepełnosprawnych. Działania wychowawcze podjęte we wczesnym dzieciństwie zaowocują w okresie dojrzewania i po osiągnięciu dojrzałości płciowej.
Beata Gajewska
Komunikat wygłoszony na seminarium „Seks zniewolony” we Wrocławiu, czerwiec 2003
Literatura:
1. Demetrious Haracopos, Lennart Pedersen – Seksualność i Autyzm – Raport przygotowawczy 1992 – Narodowe badania w Danii
2. Gajewska Beata „Dojrzewanie płciowe osób z autyzmem – problemy terapeutyczne i pedagogiczne” 1997 Praca dyplomowa niepublikowana Podyplomowe Studium Przygotowania do Życia w Rodzinie Gdańsk UG
3. Vanier Jean „ Mężczyzną i niewiastą stworzył ich do życia w prawdziwej miłości” – Wydawnictwo Modlitwy Kraków
4. Nowak – Lipińska Kazimiera „Pytania o miejsce edukacji seksualnej osób z głębszym upośledzeniem umysłowym” – w Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych pod red. Wł.Dykcika Poznań 1996