Czy dziecko utracone w wyniku poronienia można pochować? Jakie są przepisy Kościoła katolickiego w tej kwestii? Jakie dokumenty są wymagane? Czy możliwe jest odprawienie mszy świętej, czy jedynie nabożeństwa?
Doświadczenia rodziców mieszczą w sobie wiele sytuacji. Do jednych z najtrudniejszych należą między innymi zmierzenie się z utratą dziecka poczętego i przedwczesne narodziny martwego dziecka. Ważne jest przeżycie tych trudnych i bolesnych wydarzeń we wspólnocie najbliższych. Należy do niej także wspólnota wiary, jaką jest Kościół.
W odniesieniu do pogrzebów dzieci utraconych w wyniku poronienia lub martwo urodzonych pojawia się wiele pytań. Niektóre związane są z sytuacją prawną, dotyczącą podejścia do zmarłej w tym okresie życia osoby.
Prawo kanoniczne w Polsce
Kościół od początku swego istnienia stoi na straży wartości i godności ludzkiego życia. Wyrazem tego jest szacunek do człowieka od momentu poczęcia. Wynika stąd również szacunek wobec zwłok ludzkich na każdym etapie życia człowieka. Praktykę Kościoła w odniesieniu do tych zagadnień wyraża między innymi fakt, w jaki sposób prawo kościelne traktuje dzieci, które rodzice utracili w wyniku poronienia lub przedwczesnego porodu martwego dziecka.
W Kodeksie Prawa Kanonicznego (KPK) w kanonie 871 możemy przeczytać: „płody poronione, jeśli żyją, należy, jeśli to możliwe, chrzcić”. Prawo kościelne nie robi różnicy między poronieniami samoistnymi, a poronieniami wywołanymi działaniami zewnętrznymi lub zażyciem środków, których celem było wywołanie poronienia. Konsekwencją takiego podejścia do człowieka jest też praktyka godnego pochówku.
W prawie kanonicznym znajdziemy rozróżnienie pogrzebu dziecka, które zostało ochrzczone, i dziecka, które nie było ochrzczone. W kanonie 1183 §2 KPK czytamy: „ordynariusz miejsca może zezwolić na pogrzeb kościelny dzieci, których rodzice mieli zamiar je ochrzcić, a jednak zmarły przed chrztem”. Konferencja Episkopatu Polski pozwoliła na katolicki pogrzeb dzieci, które zmarły przed chrztem, jeżeli rodzice pragnęli je ochrzcić. W Polsce nie trzeba zatem prosić o specjalne pozwolenie, jakie w normalnym trybie dla diecezjan wydaje biskup diecezjalny.
Prawo kanoniczne w Polsce daje możliwość pogrzebu dziecka, które rodzice stracili na skutek poronienia, nawet jeśli dokonało się to na bardzo wczesnym etapie ciąży.
Obrzędy pogrzebu
Obrzędy pogrzebu dziecka zarówno ochrzczonego, jak i nieochrzczonego znajdują się w dokumencie zwanym „Obrzędy pogrzebu” (rozdziały VII-IX). Warto zauważyć, że Kościół nie narzuca obowiązku religijnego pochowania dzieci poronionych i wyraża zgodę na to, aby dzieci zmarłe na etapie płodowym mogły być pochowane bez religijnego obrzędu. Podkreśla się jedynie, żeby odbyło się to w sposób godny dla osoby ludzkiej. Jednak w ostatnim czasie wyraźnie zachęca się do nadania temu aktowi porządku liturgicznego.
Sama forma pogrzebu dla dzieci zmarłych w czasie płodowym przypisana jest dla formy pogrzebu dzieci do siódmego roku życia – starsze dzieci Kościół traktuje jako osoby, które doszły do etapu używania rozumu, przystępują do sakramentu pokuty i Eucharystii, w związku z tym przysługuje im pogrzeb w formie dla dorosłych. Właściwe teksty modlitw i obrzędów liturgicznych zostały zawarte w tekstach pogrzebowych (patrz: „Obrzędy pogrzebu”) jak i w mszale. Mszał daje możliwość odprawienia mszy świętej. Warto podkreślić, że ma ona formę mszy w czasie pogrzebu. Właściwym kolorem szat liturgicznych jest kolor biały, modlimy się bowiem nie o wybaczenie win zmarłego, jak to jest w naturze mszy świętej pogrzebowej. Charakter modlitwy ma bardziej wymiar wdzięczności za życie dziecka i jego zbawienie. Modlitwą otacza są również rodziców, którzy doświadczają bólu i smutku po stracie swego dziecka.
Obrzędy pogrzebowe przewidują uczestnictwo kapłana i odpowiednie obrzędy pogrzebowe na cmentarzu, przy grobie. Przepisy kościelne nie tylko pozwalają na pełny pogrzeb w takich sytuacjach, ale wyraźnie do tego zachęcają. Warto zaznaczyć, że pogrzeb dziecka nieochrzczonego rodziców, którzy mieli zamiar je ochrzcić, jest swego rodzaju szerokim realizowaniem norm Kościoła katolickiego odnośnie do chrztu katechumenów – osób, które przygotowywały się do przyjęcia sakramentu chrztu świętego, jednak z powodu nagłej śmierci nie zdążyły go przyjąć. Wola rodziców, zwłaszcza jeśli sami są już ochrzczeni, wyraża tutaj wolę dziecka.
Prawo do pochówku
Stając wobec konieczności pogrzebu dziecka, szczególnie na etapie płodowym, warto wiedzieć, kto może je pochować. Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 roku informuje, że zwłoki dzieci martwo urodzonych są grzebane przez osoby uprawnione. Zgodnie z tą ustawą (art. 10, ust. 1) zalicza się do nich najbliższą pozostałą rodzinę, tj. krewnych w linii prostej oraz krewnych w linii bocznej do czwartego stopnia pokrewieństwa. Gdyby osoby te nie chciały lub nie były w stanie przeprowadzić odpowiedniego pochówku, prawo daje możliwość do pochowania zwłok dziecka także osobom, które dobrowolnie się do tego zobowiążą.
Należy dodać, że w sytuacji, gdy osoby uprawnione nie chcą dokonać pochówku, nie mogą sprzeciwić się woli tych, którzy pragną zrobić to z szacunkiem i w sposób godny. Wynika z tego między innymi, że dyrekcja szpitala nie może odmówić wydania zwłok dziecka martwo urodzonego osobie zobowiązującej się do jego pochowania. Dyrekcja musi jedynie mieć pewność, że osoba czy osoby uprawnione do pochówku zrezygnowały z niego.
Sytuacja prawna w Polsce
Czynności towarzyszące pogrzebowi związane są z potrzebą okazania wymaganych dokumentów. Podstawowym dokumentem jest akt zgonu, zwany też kartą zgonu. W rozmowie z KAI z 15 października 2012 r. kanonista ks. Aleksander Sobczak – wiceoficjał Trybunału Metropolitalnego w Gnieźnie – wyjaśniał aktualną sytuację prawną w tej kwestii: „Dnia 26 maja 2011 r. została uchwalona ustawa o zmianie Ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U.2011, nr 144, poz. 853). Zmiana weszła w życie dnia 14 października 2011 r. Dotyczy ona karty zgonu w przypadku dziecka martwo urodzonego. Do tej nowelizacji Ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 r. było nieraz sporo konfliktów i wątpliwości prawnych.
Zgodnie z nowelizacją w przypadku pogrzebu dziecka martwo urodzonego, którego szczątki nie zostały spopielone, na wniosek osób uprawnionych do ich pochowania sporządza się kartę zgonu. W normalnych warunkach, gdy została sporządzona karta zgonu, powinna ona zostać zarejestrowana w urzędzie stanu cywilnego miejsca zgonu. Urząd stanu cywilnego dokonuje odpowiedniej adnotacji na tej karcie. Ustawa z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie Ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 r. wyjaśnia tę wątpliwość. Zgodnie z tą nowelizacją art. 11 ustawy z 1959 r. został uzupełniony o ustęp 5a, który stwierdza, że w przypadku dziecka martwo urodzonego, bez względu na czas trwania ciąży, dla którego na wniosek osoby uprawnionej do pochowania sporządzono kartę zgonu, nie jest wymagana adnotacja urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu” (Kryszyk B., „Dzieci poronione mają prawo do godnego pogrzebu”,
Pytaniem pojawiającym się przy omawianiu tematu pochówku dzieci utraconych w wyniku poronienia jest również to, jak znaleźć miejsce pamięci po zmarłym dziecku, jeśli nie dokonało się jego pochowania, na przykład z racji szoku po poronieniu, traumy, braku norm zwyczajowych dotyczących takiego obrzędu, i nie jest to już możliwe. Może być to umieszczenie informacji o zmarłym dziecku, na przykład w formie tabliczki, na grobie innych zmarłych z rodziny czy na wspólnym grobie dzieci utraconych – groby takie są na niektórych cmentarzach. Takie miejsce pamięci może pomóc rodzicom w przeżywaniu żałoby po stracie dziecka.
Rola Kościoła
Kościół nie ma wątpliwości, że powinien być blisko rodziców, którzy przeżywają śmierć swego dziecka na etapie płodowym. Choć pewne formy praktyki pogrzebu tych dzieci potrzebowały doprecyzowania, dziś mają one określoną, często przez konkretne dekrety, formę do zastosowania.
Wyjątkową rolę do spełnienia w takich sytuacjach mają duszpasterze. Ich szczególnym zadaniem jest okazanie rodzicom dzieci utraconych zrozumienia i bliskości Kościoła oraz towarzyszenie modlitwą i życzliwością.
Refleksją nad tematem dzieci zmarłych, między innymi w okresie płodowym, zajęła się Międzynarodowa Komisja Teologiczna, a opublikowany w 2007 roku (dnia 19 stycznia 2007 r.) dokument otrzymał tytuł „Nadzieja zbawienia dla dzieci, które umierają bez chrztu”. Konferencja Episkopatu Polski poruszyła to zagadnienie także w Liście na Niedzielę Świętej Rodziny w roku 2008.
Warto wiedzieć, że dnia 15 października obchodzony jest w Polsce i w Kościele Dzień Dziecka Utraconego. Coraz bardziej wpisuje się on w podejmowane inicjatywy duszpasterskie, których celem jest troska i opieka nad rodzinami przeżywającymi żałobę po utracie dziecka.
ks. Marek Urban – rektor kościoła pw. Świętego Ducha w Lublinie; koordynator diecezjalnego duszpasterstwa młodzieży
Warto przeczytać:
Międzynarodowa Komisja Teologiczna, Nadzieja zbawienia dla dzieci, które umierają bez chrztu, [w:] http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_20070419_un-baptised-infants_pl.pdf
Konferencja Episkopatu Polski, List na Niedzielę Świętej Rodziny w roku 2008, [w:] http://episkopat.pl/dokumenty/listy_pasterskie/4481.1,Otoczmy_troska_zycie_czlowieka.html
www.poronienie.pl
Artykuł został opublikowany w Czasopiśmie “Zbliżenia” nr 12 “Strata”
