„Jego rodzice chorowali na syfilis i gruźlicę, a z czworga starszego rodzeństwa jedno było niewidome, drugie umarło przy urodzeniu, trzecie było głuchonieme, a czwarte chore na gruźlicę. Każda ludzka kalkulacja oparta na zasadzie mniejszego zła odebrałaby Beethovenowi prawo do życia, a świat pozbawiłaby cudownej muzyki”¹.

Koncepcje poprawiania ludzkości były obecne w myśli ludzkiej od zarania dziejów, jednak dopiero w XIX wieku zostały one określone i sprecyzowane. W 1869 roku brytyjski uczony F. Galton (1822-1911), zainspirowany teorią ewolucji K. Darwina, wprowadza do terminologii przyrodniczo-naukowej pojęcie eugenika. Jest to system poglądów zakładający możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka, a jej celem jest ustalenie i utrwalenie warunków pozwalających na rozwój cech dodatnich i ograniczenie ujemnych². Francis Galton w tym celu domagał się wprowadzenia selekcji eugenicznej wśród ludzi. Twierdził, iż społeczność ludzka powinna zakazać rozmnażania się ludzi dziedzicznie i genetycznie obciążonych³.

Na przełomie XX/XXI wieku odkrywca podwójnej helisy DNA J.D. Watson głosi: „Przez wieki zaburzenia genetyczne były źródłem niewyobrażalnych tragedii dla niezliczonych rodzin (…). Testy genetyczne, dzięki którym możemy zapobiegać chorobom, pomagają nie dopuścić do takich nieszczęść. (…) jest więc (…) niewybaczalne niedopuszczanie do ich powszechnego wykorzystania”⁴ .

W latach 1994-1995 zostały przeprowadzone badania ankietowe nad postawami lekarzy i genetyków z 37 krajów, w tym także Polski. Średnio, od 20% ankietowanych w krajach anglojęzycznych i na północy Europy, do 100% w pozostałych krajach zgadza się, iż ze względu na dostępność testów prenatalnych nie jest w porządku wobec społeczeństwa posiadanie dzieci poważnie obciążonych genetycznie⁵.

Obecnie, zapobieganie chorobom genetycznym polega na niedopuszczeniu urodzenia się dziecka obciążonego podobnym schorzeniem. Może oznaczać to różne rzeczy , a często wprost aborcję⁶. (…) Piśmiennictwo medyczne, o czym już wspominano, akcentuje, iż aborcja nie jest celem nadrzędnym diagnostyki prenatalnej, a przerwanie ciąży wymienia się jako jedną z wielu możliwych konsekwencji badań przedurodzeniowych. Jednak, śledząc tendencje tejże literatury medycznej, bez szczególnych trudności da się zauważyć, że idee eugeniczne są składnikiem myślenia bardzo wielu lekarzy i naukowców.

Liczne publikacje i wydania zdradzają sugestywny związek diagnostyki prenatalnej z aborcją⁷, a czasem wręcz wyznają, iż „opcja przerwania ciąży wyraźnie w postępowaniu dominuje”⁸, co „pozwala zapobiec urodzeniu się dzieci-inwalidów” ⁹. Cytowany już D. Watson wprost wyznaje, że testy genetyczne „(…) mówiąc bez ogródek, zwykle prowadzą do aborcji dotkniętego chorobą płodu (…)”¹⁰. Często postawy, wyrażone w poważnych pozycjach medycznych zdają się kwestionować wspominany wyżej akcent o zadaniach priorytetowych diagnostyki prenatalnej (…): „Ważnym krokiem naprzód (…) było wprowadzenie diagnostyki prenatalnej z możliwością selektywnego przerwania ciąży” ¹¹ zawarte w jednym z podręczników genetyki medycznej, nie tylko uważa połączenie badań prenatalnych i aborcji za postęp w medycynie, lecz, co więcej, otwarcie określa ostatnią jako selektywną. (…) W 93% przypadków wyniki badań, nie potwierdzając choroby płodu, uwalniają rodziców od poczucia lęku o przyszłość dziecka. Zaledwie u 7% przypadków zachodzi konieczność selektywnego zakończenia ciąży”¹². Ten sam autor oprócz bezpośredniego podkreślania selektywności terminacji ciąży i jej konieczności, nie pozostawia miejsca dla reszty wymienionych wcześniej konsekwencji diagnostyki prenatalnej (przecież 93% + 7% = 100%).

Podobne sformułowania pojawiają się również w wypowiedziach Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO). W 1981 roku sformułowała ona zasadę, że w różnych przypadkach „aborcja leży w interesie przyszłego dziecka, które będzie kaleką” (WHO, Lizbona 1981) ¹³. W 2003 – wydała instruktaż aborcyjny zatytułowany Safe abortion: technical and policy guidance for health systems (WHO, Geneva, 2003). W różnych miejscach tekstu tego dokumentu płód ludzki wymieniany jest kilkakrotnie, ale zawsze z  nieodłącznym określeniem, że jest on uszkodzony lub nieprawidłowo się rozwijający. Wygląda na to, że aborcja na życzenie, za którą optuje dokument, dotyczy tylko dzieci chorych w okresie prenatalnym¹⁴ .

 Bilans statystyczny

Wobec przedstawionych stanowisk (…) nasuwa się pytanie: Czy uwypuklone wyżej idee eugeniczne w mentalności elit naukowo-medycznych przekładają się na rzeczywistość?

Obecnie w Niemczech, w ponad 90% przypadków prenatalnego zdiagnozowania schorzeń dziedzicznych rezultatem jest aborcja ze wskazań medycznych. Sytuacja nie różni się wiele w innych krajach europejskich. Na przykład we Francji w latach 1989-1992 połowę przypadków zespołu Downa rozpoznawano prenatalnie i ciąże te praktycznie w 100% przerywano¹⁵. Odpowiedni wskaźnik w Wielkiej Brytanii obecnie wynosi 92%¹⁶, w Stanach Zjednoczonych – 90% ¹⁷. Z kolei w Danii, na podstawie prenatalnego rozpoznania nieprawidłowości chromosomów płciowych, przerwano 80% takich ciąż (dane z 1986 roku), w Finlandii – 88%, w Anglii – wg różnych danych od 56% do 63% (dane z lat 1987 i 1989)¹⁸.

W tym miejscu warto się dokładniej przyjrzeć statystycznemu wizerunkowi omawianego problemu w Polsce. (…)

 

Tabela 1. Inwazyjne badania prenatalne i zabiegi przerywania ciąży dokonane w szpitalach ze wskazań medycznych odnoszących się do płodu, w latach 1995-2005 w Polsce¹⁹.

 

 

 

 

rok	liczba wyko- nywa- nych inwa- zyjn- ych badań prenat alnych	liczba stwie- rdzo- nych pato- logii płodu	przer- wania ciąży z po- wodu wska- zań medy- cznych odnosz- ących się do płodu	odsetek aborcji ze wskazań płodo- wych w stosunku do wykry- tych pato- logii płodu20
1995	1452	69	33	47,8%
1996	1627	79	40	50,6%
1997	1648	83	107	128,9%
1998	1612	63	46	73%
1999	2204	309	50	16,2%
2000	1654	107	55	51,4%
2001	2119	138	56	40,6%
2002	3800	596	82	13,8%
2003	3228	165	112	67,9%
2004	3420	242	128	52,9%
2005	4034	481	168	34,9%
ogółem	26798	2332	877	37,6%

 

Z kolei, tabela 2 przedstawia ilościową strukturę zabiegów przerwania ciąży zgodnych z ustawą, w zestawieniu z ilością przeprowadzonych inwazyjnych badań prenatalnych w Polsce w latach 1995-2005.

 

Tabela 2. Inwazyjne badania prenatalne i zabiegi przerywania ciąży w szpitalach,

w latach 1995-2005 w Polsce.

 

 

 

rok	liczba wyko- nywa- nych inwa- zyj- nych badań prena- tal- nych	dokonane zabiegi przerywania ciąży w szpitalach
		ogó- łem	z pow- odu zagro żenia życia lub zdro- wia matki	ze wska- zań medy- czny- ch  odno- szą- cych się do płodu	z pow- odu czynu zabro -nio- nego	odse- tek abo- rcji ze wska- zań płodo- wych21
1995	1452	559	519	33	7	5,9%
1996	1627	505	457	40	8	7,9%
1997	1648	304722	409	107	7	3,5%
1998	1612	310	211	46	53	14,8%
1999	2204	15123	94	50	1	33,1%
2000	1654	138	81	55	2	39,9%
2001	2119	124	63	56	5	45,2%
2002	3800	159	71	82	6	51,6%
2003	3228	174	59	112	3	64,4%
2004	3420	193	62	128	3	66,3%
2005	4034	225	54	168	3	74,7%
ogółem	26798	306124	2080	877	98	28,7%

 

Dane za: patrz tabela 1.

 

Godnym uwagi jest fakt, iż w miarę zwiększania się z roku na rok liczby przeprowadzonych badań przedurodzeniowych, dostrzegalny jest wyraźny wzrost liczby aborcji ze wskazań medycznych odnoszących się do płodu (z powodu badań prenatalnych²⁵) w strukturze ogólnej ilości zabiegów przerywania ciąży. Zależność ta jest szczególnie widoczna przy zestawieniu procentowym: odsetek aborcji z powodu badań prenatalnych zdecydowanie wzrastał od 5,9% w 1995 roku do 74,7% w 2005 roku.

Przedstawione dane unaoczniają bezpośrednią zależność między diagnostyką prenatalną a aborcją, w przypadku stwierdzenia wady płodu. Wygląda na to, iż takie pojęcia jak aborcja selektywna i selekcja eugeniczna są realną rzeczywistością tej cywilizacji.

E. Black w swojej Wojnie przeciwko słabym konstatuje: „Amerykański ruch na rzecz eugeniki stracił impet dopiero po ujawnieniu prawdy o eksterminacji dokonanej przez nazistów. Właściwe instytucje pospiesznie zmieniały nazwy – genetyka zastąpiła eugenikę. Ruch, przybrawszy nową tożsamość, przeorganizował się i rozpoczął nowoczesną, oświeconą rewolucję w dziedzinie genetyki człowieka. Choć zmienił się język i nazwy organizacji, zasady i mentalność pozostały”²⁶.

 

Idee eugeniczne w społeczeństwie

Przepowiadając koniec człowieczeństwa tej cywilizacji, Francis Fukuyama konstatuje: „W najbliższej perspektywie problemy etyczne spowodowane przez rozwój biotechnologii (…) mogą (…) dotknąć tych, którzy nie posiadają cech charakterystycznych ludzi (…). Największą grupą istot znajdujących się w tej kategorii są nienarodzone dzieci (…)”²⁷. To, przed czym ostrzega ów myśliciel, zatacza coraz szersze kręgi. Przeprowadzona w 1999 roku przez CBOS ankieta dotycząca opinii Polaków na temat badań prenatalnych wykazała, iż 61% respondentów dopuszcza aborcję w przypadku, gdy wiadomo, że dziecko urodzi się upośledzone. Zdecydowana większość badanych, tj. 81% opowiedziała się za możliwością diagnostyki przedurodzeniowej pomimo ryzyka, jakie może ona stanowić dla płodu²⁸.

Z wyników ankiety z 2002 roku, dotyczącej opinii na temat odmowy wykonania badań prenatalnych, wynika, iż skala społecznego poparcia w Polsce dla dochodzących roszczeń rodziców ciężko upośledzonego dziecka wobec lekarzy wynosi 83%²⁹.

Taki wizerunek statystyczny zdaje się uzasadniać stwierdzenie: „Eugenika pierwszej połowy XX wieku była częścią marzeń o postępie i jedynie koniecznym porządku społecznym tworzonym na racjonalnych, naukowych i technicznych podstawach. (…) Eugenika końca XX wieku i początku XXI stulecia jest pewnym zespołem idei, poglądów, mitów, obecnych w kulturze masowej”³⁰. Oczywiście, podobne idee eugeniczne w kulturze ogółu nie biorą się z niczego; są, jak akcentowano wyżej, zakorzenione w mentalności wielu naukowców, lekarzy, a nawet polityków.

Różnego rodzaju presja społeczna, postawa lekarzy i naukowców oraz łatwość w  dostępie do nieinwazyjnych metod diagnostyki prenatalnej i rutynowość ich wykonania, stwarzają sprzyjającą atmosferę dla przerwania ciąż obciążonych genetycznie. Jak stwierdza C. Żekanowski³¹: „Wiele kobiet wyraźnie odczuwa jednak związek pomiędzy zgodą na diagnostykę prenatalną, a wyborem przerwania ciąży w wypadku wykrycia defektu genetycznego u płodu. Nie jest to tylko odczucie, jako że wielu ginekologów i lekarzy genetyków odmawia wykonania badania prenatalnego bez wstępnej zgody pacjentki na przerwanie defektywnej ciąży (…). Z niektórych badań wynika, że około 25% kobiet wyraża zgodę na diagnostykę prenatalną pod wyraźną presją personelu medycznego”³².

Nie przyjęcie aborcji jako skutku nie oznacza odrzucenia samej diagnostyki przedurodzeniowej. „Aprobujący stosunek do takich badań [prenatalnych] miało (…) 71% przeciwnych przerywaniu ciąży” ³³. (…) Wiele par, które decydują się na badania prenatalne, wcale nie zamierza przerywać ciąży w przypadku stwierdzenia choroby płodu. Niektóre poddają się diagnostyce prenatalnej w nadziei, że płód nie będzie chory. Niektóre są pewne, że nie przerwałyby ciąży, ale chciałyby wiedzieć, czy płód jest chory, aby móc zapewnić dziecku odpowiednią opiekę medyczną³⁴. Można stwierdzić, iż tendencja na rzecz kontynuacji ciąży pojawia się wśród rodziców tym wyraźniej, im więcej informacji o danej chorobie przekazanych jest przyszłym rodzicom³⁵.

Problem komercjalizacji

Wraz z sukcesami wolnego rynku, uznanego za najwłaściwszy mechanizm regulujący przepływ towarów, rozszerza się tendencja komercjalizacji wszelkich dziedzin ludzkiej aktywności, w tym również opieki zdrowotnej. Za główne czynniki sprzyjające komercjalizacji Służby Zdrowia uważa się: gwałtowny rozwój technicznych urządzeń medycznych, wzrost specjalizacji i zwiększone koszty leczenia. Wpływ biznesu ogarnia wszystkie instytucje ochrony zdrowia: zarządy szpitali, samych lekarzy i pacjentów³⁶.

Generalna linia działania polega na zmniejszeniu dotychczasowych wydatków na leczenie określonych chorób, i zwiększeniu zysków. W ramach służących temu różnorodnych programów zmusza się zarząd szpitala i samych lekarzy do ekonomicznego przeliczania swych administracyjnych i klinicznych decyzji na pieniądze³⁷. Jako efekt podobnej polityki okazuje się, że gdy można, to leczenie często się nie opłaca. Modelowym przykładem jest obniżenie częstości występowania beta-talasemii na Sardynii, w wyniku szerokiego programu porad przedmałżeńskich oraz diagnostyki prenatalnej połączonej z selektywna aborcją. Program wprowadzono, ponieważ system ochrony zdrowia nie wytrzymałby obciążeń finansowych związanych z leczeniem wszystkich przypadków tej, nie śmiertelnej przecież choroby³⁸.

Do podobnych konsekwencji doprowadza kalkulacja kosztów i zysków ekonomicznych w przypadku zespołu Downa. Okazuje się, że koszt jednego badania w grupie kobiet po czterdziestym roku życia oraz koszt ewentualnego przerwania ciąży stanowi od 0,5 do 0,67% kwoty niezbędnej w przypadku urodzenia, leczenia i wychowania dziecka obarczonego tym zespołem. Wyliczenie kwoty zysków i strat w skali kraju, z uwzględnieniem innych grup wiekowych, okazuje się jeszcze bardziej wymowne i wskazuje, jak wiele można zaoszczędzić, nie dopuszczając do urodzenia chorych dzieci³⁹.

W Anglii, w połowie lat 90-ch szacowano, że koszt wykrycia ciąży obarczonej mukowiscydozą wynosi od 40 000 do 104 000 funtów. Wydatki na jednego chorego z tą patologią wynosiły ok. 10 000 funtów w ciągu roku. Zakładając czas przeżycia trzydzieści lub więcej lat, diagnostykę prenatalną uznano za ekonomicznie korzystną (cost beneficial). Oczywiście, dzisiaj koszty diagnostyki ze względu na zaawansowanie techniczne byłyby niższe⁴⁰. Argumentacja ekonomiczna pojawia się również przy rozważaniu choroby Huntingtona. Na przykład, oficjalne stanowisko International Huntington Association brzmi, iż można odmówić przeprowadzenia testu kobiecie, która najprawdopodobniej nie przerwie ciąży w przypadku uzyskania pozytywnego wyniku badania prenatalnego⁴¹. Podobnych wyliczeń dokonano m. in. dla zespołu Fra X, wad cewy nerwowej i innych. (…)

Należy zasygnalizować, iż stosunkowo nowym działaniem medycznym są próby leczenia chorób neurozwyrodnieniowych przeszczepami tkanki płodowej, co powoduje, że embrion staje się dawcą. Jak stwierdza P. Morciniec⁴²: „Skoro istnieje (choćby ograniczony) czarny rynek organów urodzonych dawców, nie ma powodów twierdzić, że nie będzie on istniał w przypadku tkanki płodowej” ⁴³. Nie sposób wykluczyć, że diagnostyka prenatalna połączona z aborcją nie przyczynią się, przynajmniej w jakimś stopniu, do zjawiska komercjalizacji płodowego materiału transplantacyjnego, uwzględniając fakt możliwego „wykorzystania ubóstwa kobiet w Trzecim Świecie i w bloku postsocjalistycznym jako faktora ułatwiającego rozwinięcie układów handlowych”⁴⁴.

„W publicznych dyskusjach – konstatuje C. Żekanowski – elementy ekonomiczne badań genetycznych rzadko wysuwane są na pierwszy plan. Najczęściej mówi się o dobru dziecka, prawie do narodzin w zdrowiu fizycznym i psychicznym, o prawidłowym genotypie, o współczuciu, nadmiernym cierpieniu i jakości życia. Jednak od współczucia dla cierpienia łatwo przejść do selekcji osobników, które zasługują na dalszą egzystencję lub których życie można skrócić, tym bardziej iż zarówno koniec, jak i początek życia człowieka mają jedną wspólną cechę: są zazwyczaj kłopotliwe dla otoczenia”⁴⁵.

 

 

Roman Pop, lek.med, pediatra, obecnie kapłan Kościoła Katolickiego, kapucyn

 

---

¹Z. Stawrowski, Rozmowa o aborcji, „Znak”, 437(1991), 10, s. 61.

²B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2, Warszawa 1995, s. 282; K. Kaczanowski, Eugenika, w:Wielka Encyklopedia PWN, t. 8, J. Wojnowski i inni (red.), Warszawa 2002, s. 404.

³Por. T. Biesaga, Źródła ideologii aborcyjnej, „Medycyna Praktyczna”, 169(2005), 3, s. 27.

⁴J.D. Watson, DNA. Tajemnica życia, s. 367.

⁵C. Żekanowski, Osoba i osobnik, czyli meandry eugeniki (cz.1), strona Stowarzyszenia Retina AMD Polska http://www.retinaamd.org.pl/biuletyn_10.php#eugenika (09.01.2006), s. 14.

⁶C. Żekanowski, Osoba i osobnik, czyli meandry eugeniki (cz.1), dz. cyt., s. 7.

⁷Por. В.М. Запорожан, Акушерство і Гінекологія. І: Акушерство, s. 133; Л.Г. Кирилова, Диснейроонтогенетичні порушення центральної нервової системи плода і дітей раннього віку та інфекції TORCH-комплексу, „Український Медичний Часопис”, 44(2004), 6, s. 30; B.R. Korf, Genetyka człowieka: rozwiązywanie problemów medycznych, s. 33.

⁸S. Bewley, Etyczne aspekty diagnostyki prenatalnej, w: Diagnostyka prenatalna, L. Abramsky, J. Chapple (red.), tłum. E. i R. Rogowieccy, Warszawa 1996, s. 15.

⁹Ю. Маланчук, Ретроспективний аналіз інвазійної пренатальної діагностики, “Цитология и Генетика”, 40(2006), 2, s. 68n.

¹⁰J.D. Watson, DNA. Tajemnica życia, dz. cyt., s. 345.

¹¹M. Connor, M. Ferguson-Smith, Podstawy genetyki medycznej, dz. cyt., s. 19.

¹²Tamże, s. 239.

¹³T. Biesaga, Bioetyka, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1, A. Maryniarczyk (red.), Lublin 2000, s. 580.

¹⁴Por. T. Biesaga, Źródła ideologii aborcyjnej, dz. cyt., s. 31n.

¹⁵C. Żekanowski, Nowa eugenika?, dz. cyt., s. 27.

¹⁶J.D. Watson, DNA. Tajemnica życia, dz. cyt., s. 339.

¹⁷R. Otowicz, Etyka życia, dz. cyt., s. 238.

¹⁸Ch. Garrett, L. Carlton, Diagnostyka prenatalna – trudne decyzje, w: Diagnostyka prenatalna, L. Abramsky, J. Chapple (red.), tłum. E. i R. Rogowieccy, Warszawa 1996, s. 121.

¹⁹Dane za: Sprawozdanie Rady Ministrów z realizacji w roku 1997 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 592 (III kadencja Sejmu RP), Warszawa 1998, s. 32n, 35; Sprawozdanie Rady Ministrów z realizacji w roku 1998 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 1310 (III kadencja Sejmu RP), Warszawa 1999, s. 45nn; Sprawozdanie Rady Ministrów z realizacji w roku 1999 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 2136 (III kadencja Sejmu RP), Warszawa 2000, s. 47nn; Sprawozdanie Rady Ministrów z realizacji w roku 2000 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 3276 (III kadencja Sejmu RP), Warszawa 2001, s. 59nn; Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania w roku 2001 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 808 (IV kadencja Sejmu RP), Warszawa 2002, s. 48n, 60, 62; Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania w roku 2002 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 2164 (IV kadencja Sejmu RP), Warszawa 2003, s. 33, 45n; Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania w roku 2003 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o skutkach jej stosowania, druk sejmowy nr 3395 (IV kadencja Sejmu RP), Warszawa 2004, s. 24n, 40; Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania w roku 2004 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o skutkach jej stosowania, druk sejmowy nr 505 (V kadencja Sejmu RP), Warszawa 2005, s. 44, 61; Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania w roku 2005 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz skutkach jej stosowania, druk sejmowy nr 1174 (V kadencja Sejmu RP), Warszawa 2006, s. 39, 46.

²⁰Wskaźnik ten został obliczony przez autora niniejszej pracy.

²¹Wskaźnik ten został obliczony przez autora niniejszej pracy.

²²Jedynie w tym roku obowiązywał zapis umożliwiający aborcję z powodów społecznych, których dokonano w tym roku 2524.

²³Dane w Sprawozdaniu nie sumują się do liczby 151.

²⁴Dla większej przejrzystości ogólna liczba nie zawiera 2524 aborcji z powodów społecznych dokonanych i zarejestrowanych w 1997 roku.

²⁵Niektóre Sprawozdania Rady Ministrów (z lat 1998, 1999, 2000, 2001, 2003, 2005) właśnie w ten sposób określają ten typ wskazań.

²⁷E. Black, Wojna przeciwko słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, tłum. H. Jankowska, Warszawa 2004, s. 20.

²⁸F. Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, tłum. B. Pietrzyk, Kraków 2004, s. 228n.

²⁹W. Derczyński, Opinie o badaniach prenatalnych, Warszawa 1999, strona CBOS http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/K_108_99.PDF (03.11.2006), s. 5n; I. Milczarek, Raport. Zdrowie reprodukcyjne kobiet, Warszawa 2005, s. 51n.

³⁰W. Derczyński, Opinie o odszkodowaniu za odmowę wykonania badań prenatalnych, Warszawa 2002, strona CBOS http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_109_02.PDF (09.11.2006), s. 2.

³¹C. Żekanowski, Osoba i osobnik, czyli meandry eugeniki (cz.1), dz. cyt., s. 10.

³²Dr hab. Cezary Żekanowski, Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. Mirosława Mossakowskiego PAN, Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej.

³³C. Żekanowski, Osoba i osobnik, czyli meandry eugeniki (cz.1), dz. cyt., s. 14n.

Tamże, s. 50.

³⁴B.R. Korf, Genetyka człowieka: rozwiązywanie problemów medycznych, dz. cyt., s. 33.

³⁵Ch. Garrett, L. Carlton, Diagnostyka prenatalna – trudne decyzje, dz. cyt., s. 121.

³⁶T. Biesaga, Etyczne aspekty komercjalizacji medycyny, „Medycyna Praktyczna”, 175(2005), 9, s. 19n.

³⁷Tamże, s. 20.

³⁸C. Żekanowski, Osoba i osobnik, czyli meandry eugeniki (cz.1), dz. cyt., s. 16.

³⁹C. Żekanowski, Nowa eugenika?, dz. cyt., s. 26.

⁴⁰Tamże.

⁴¹Tamże, s. 32.

⁴²Ks. prof. dr hab. Piotr Morciniec – kierownik Katedry Teologii Moralnej, Etyki społecznej i duchowości Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego.

⁴³P. Morciniec, Etyczne aspekty transplantacyjnej terapii chorób neurozwyrodnieniowych, Opole 2000, s. 410.

⁴⁴Tamże, s. 411.

⁴⁵C. Żekanowski, Nowa eugenika?, dz. cyt., s. 37.